| |
Lược
sử Giáo xứ Chợ Mới
I. VỊ TRÍ ĐỊA LƯ:
Giáo xứ Chợ Mới hiện nay bao gồm các xă : An Cư, An Hiệp, An Thọ,
An Hải, An Hoà và các thôn Quảng Đức, Hà Yến, Ḥa Hậu của xă An
Thạch, huyện Tuy An, tỉnh Phú Yên. Trung tâm sinh hoạt của giáo xứ
đặt tại nhà thờ Chợ Mới, thôn Hà Yến, xă An Thạch, huyện Tuy An.
Trên Quốc lộ IA, từ Bắc vô Nam, qua khỏi cầu Ngân Sơn chừng 600
mét, hoặc nếu từ Nam ra Bắc cách ngă ba Chí Thạnh 02 Km, gặp trụ cây
số 1301, đi theo huyện lộ về hướng Đông khoảng 300 mét sẽ đến cầu Ḷ
Gốm bắc qua nhánh sông Cái[1] chảy ra đầm Ô Loan. Tại cầu Ḷ Gốm,
sông Cái chia làm hai nhánh, một nhánh dọc theo cầu Ḷ Gốm chảy ra
cửa biển Tiên Châu. Dọc đường bêtông theo nhánh sông nầy là đường về
nhà thờ Mằng Lăng. Nhánh kia chảy dưới chân cầu Ḷ Gốm về hướng Nam
đổ ra đầm Ô Loan, đoạn qua thôn Hà Yến gọi là sông Hà Yến. Trên
đường chảy ra đầm Ô Loan, sông Hà Yến phát sinh một nhánh nhỏ từ Chợ
Mai, thôn Hà Yến đến chân núi G̣ Dầu thôn Ḥa Hậu, rồi cũng chảy ra
đầm Ô Loan.
Từ đầu phía Bắc cầu Ḷ Gốm, thuộc thôn Quảng Đức, xă An Thạch,
theo đường bê tông dọc bờ sông Hà Yến khoảng 2.200m, rẽ trái theo
đường bêtông khoảng 600m, nhà thờ Chợ Mới tọa lạc giữa khu dân cư
thôn Hà Yến.
II. ĐÔI D̉NG LỊCH SỬ
Vùng đất thôn Hà Yến, nơi nhà thờ Chợ Mới tọa lạc được bao quanh
bởi sông nước, ruộng đồng, khí hậu hiền ḥa, dường như chỉ dành cho
những nông dân cần cù thích cuộc sống đạm bạc.
Chung quanh nhà thờ Chợ Mới, nhất là ở phía trước nhà thờ có
nhiều ngôi mộ cổ, trong số các ngôi mộ cổ nầy, có một ngôi mộ c̣n
một phần h́nh thánh giá trên đầu mộ. Một vài ngôi mộ được chôn sâu
trong ḷng đất đă được phát hiện khi thi công xây dựng nhà thờ Chợ
Mới hôm nay. Phía Đông Nam nhà thờ Chợ Mới có ngọn núi Một. Tại xóm
Ḥa Sen (đội 9 Hợp tác xă Nông nghiệp An Thạch), trên đường đi Ḥa
Hậu, có Lẫm Đ́nh [2]. Phía sau Lẫm Đ́nh có Lăng Ông Chưởng, Miếu Ḥa
Sen và một số ngôi mộ cổ tọa lạc trên triền núi Một. Hiện nay Lăng,
Miếu và Lẫm Đ́nh đă bị hoang phế. Miếu thờ Thổ Địa tại Ḥa Sen c̣n
hai trụ cổng, trên hai đầu trụ có hai Lân được ốp bằng các mảnh sành,
giữa hai trụ có bức b́nh phong, sau hai bức b́nh phong là hai ṭa
miếu đă sụp đổ và rêu phong. Hiện nay chưa t́m được thời điểm các di
tích nầy được thành lập. Dẫu sao, các mồ mả và các di tích nầy cho
thấy nơi vùng đất nầy đă có cư dân tụ cư từ lâu đời.
Trước đợt cải cách ruộng đất của Vua Minh Mạng vào năm 1832, vùng
đất Hà Yến ngày nay có tên gọi là Hà Thanh. Đây là vùng đất thuộc
vùng Bà Đài (châu thổ sông cái), một trong bốn vùng đất được chúa
Nguyễn Hoàng ra công lệnh vào ngày mồng 6 tháng 2 năm Đinh Sửu
(1597), giao cho Lương Văn Chánh chiêu dân từ Thuận Quảng vào khai
khẩn đất hoang. Ngoài ra c̣n có hai đợt lưu dân đến Phú Yên lập
nghiệp có tổ chức với số lượng đáng kể: Năm 1648 đời chúa Thượng
Nguyễn Phước Lan và từ năm 1655 đến năm 1660 đời chúa Hiền Nguyễn
Phước Tần. Lưu dân hai đợt này vốn là những binh lính xứ Nghệ của
chúa Trịnh bị chúa Nguyễn bắt và những dân nghèo không có sản nghiệp.
Trong số nầy, có số được hướng dẫn đến vùng Bà Đài để lập nghiệp.
Trong số lưu dân đến đây lập nghiệp, có thể có những tín hữu đă được
các thừa sai ḍng Tên ban bí tích Thánh Tẩy tại quê hương của ḿnh.
Cha Ausiès, thừa sai làm việc tại Phú Yên và Qui Nhơn (B́nh Định)
từ năm 1683 đến ngày 01/8/1709 đă viết trong Nhật kư Truyền giáo của
cha năm 1683: “Sau khi kết thúc chuyến viếng thăm các nhà thờ Phú
Yên vào tháng Giêng năm 1683, và làm phép nến ngày lễ Thanh Tẩy Đức
Mẹ ở nhà thờ Bà Đài, nhà thờ chính trong tỉnh, tôi sắp xếp chuyến đi
Qui Ninh[3] theo lệnh của Đức Cha Mahot, người đă chỉ định tôi trực
tiếp coi sóc hai tỉnh này”.[4]
Nhà thờ đầu tiên ở Phú Yên là nhà thờ do Bà Maria Mađalêna Ngọc
Liên lập tại Dinh Trấn Biên, thuộc vùng Bà Đài (châu thổ sông Cái)
sau khi Bà lănh nhận bí tích Rửa tội vào năm 1636.[5] Cuối năm 1643,
Phó tướng Nguyễn Phúc Vinh, trấn thủ Phú Yên đă chuyển về Quảng Nam,
người đến thay thế ông là Phó tướng Tôn Thất An. Bà Maria Mađalêna
Ngọc Liên cũng theo chồng về Quảng Nam và chịu bắt đạo vào năm 1665.
Như thế ngôi nhà thờ Bà Ngọc Liên lập tại Dinh Trấn Biên c̣n tồn tại
đến năm 1683 là điều không thể. Do đó nhà thờ Bà Đài được nói đến
trong ḍng nhật kư truyền giáo của cha Ausiès hiện nay là chỗ nào ?
Vấn đề vẫn c̣n tồn nghi, chưa được lư giải.
Sau 10 năm cha Ausiès thăm viếng Phú Yên lần đầu tiên, có một bức
thư của các Thầy giảng đề ngày 09 tháng Hai năm 1693 gởi cho cha
Ausiès. Trong thư đứng tên 13 Thầy giảng, được chia làm bốn bậc, bậc
I: Nicola Vy; bậc II: Antôn Thien, Giuse Toan, Phêrô Hon, Giacôbê
Daou (Đông), Luca Luoc; bậc III: Linô Ly, Tađêô Phuong, Eugêniô Luot;
bậc IV: Luca Duyen, Giuse Muu, Micae Louc, Gioan Than. Theo Linh mục
sử gia Adrien Launay, th́ đây là bức thư của các Thầy giảng ở Chợ
Mới. [6]
Trong bài tường tŕnh vào tháng 7 năm 1723 về việc qua đời và an
táng Đức cha Labbé, Giám mục phó Đàng Trong, cha Charles Flory có
ghi: “ Sau khi cho đào một huyệt nhỏ dưới bàn thờ của nhà thờ chính
ở Phú Yên, tôi đă đặt ở đó xác của ngài đă được khâm liệm cùng với
phẩm phục trước khi tôi đến…Ngài qua đời ngày 24 tháng Ba năm nay và
chúng tôi an táng ngài ngày 13 tháng 5” [7]. Như vậy, nhà thờ chính
ở Phú Yên là nhà thờ nào ?.
Theo thống kê ngày 01/12/1747 của cha Paul Bourgine [8] về số gia
đ́nh và khoảng cách từ các cộng đoàn tín hữu đến nhà thờ, vùng
truyền giáo Phú Yên có 06 nhà thờ : Cho-Moi (Chợ Mới, thôn Hà Yến,
An Thạch, Tuy An) 134 gia đ́nh; Quan Cau (Quán Cau, An Hiệp, Tuy An)
88; Lo Cao (vùng Màn Màn-Mỹ Á, Tuy Ḥa) 23; Phu Dien (Phú Điền, An
Phú, Tuy Ḥa) 21; Phuc Thuyen (Vùng B́nh Kiến-Triều Thủy, Tuy Ḥa)
55; Thach Thanh (Thạch Thành, Ḥa Phú, Tây Ḥa) 93. Trong đó Chợ Mới
là nhà thờ chính và cũng là trú sở thường xuyên của các thừa sai.[9]
Theo đó, có 67 giáo điểm, giáo điểm xa nhất của Chợ Mới ở phía Tây
là giáo điểm Suối Ré (nay thuộc giáo xứ Đồng Tre) và Lỗ Rong (nay
thuộc giáo xứ Sơn Nguyên), phía Nam là Nam B́nh (nay thuộc giáo xứ
Đông Mỹ), phía Bắc là giáo điểm Vũng Lắm (nay thuộc giáo xứ Sông Cầu).
Với tường tŕnh của cha Charles Flory cùng với thống kê của cha
Bourgine ở trên, cho thấy Đức cha Labbé được an táng tại nhà thờ Chợ
Mới, và lúc bấy giờ, Chợ Mới là trung tâm truyền giáo của Phú Yên.
Như thế tên gọi Chợ Mới là một tên gọi ‘thuần túy nhà đạo’ đă có từ
lâu đời và được giữ măi cho đến ngày nay.
Trải qua thời gian lịch sử khá lâu dài, vị trị nhà thờ Chợ Mới
hôm nay phải chăng chính là vị trí mà Đức cha Labbé được an táng như
lời tường thuật? Đó là một vấn đề lịch sử cần được xác minh.
Trong báo cáo năm 1850 của Đức cha Stêphanô Thể gởi cho Hội Thừa
Sai Paris, Phú Yên được chia làm hai xứ. Xứ phía Bắc có 21 giáo điểm
với 3.537 tín hữu, trong đó Chợ Mới đứng đầu danh sách với 423 tín
hữu. Xứ phía Nam có 14 giáo điểm với 2.464 tín hữu, trong đó Hoa
Vông đứng đầu danh sách với 165 tín hữu.[10] Quan sát trong báo cáo
nầy, hai giáo điểm Chợ Mới và Hoa Vông đứng đầu danh sách của hai xứ
Bắc và Nam Phú Yên không xếp theo thứ tự vần của tên gọi. Xét cách
xếp theo thứ tự giáo điểm có số tín hữu đông nhất th́ Chợ Mới có số
tín hữu đông nhất trong các giáo điểm thuộc xứ Bắc Phú Yên, lúc bấy
giờ Mằng Lăng có 154 tín hữu. Tuy nhiên, nếu xếp theo thứ tự nầy,
Hoa Vông có số tín hữu đứng hàng thứ 06 trong số các giáo điểm thuộc
xứ Nam Phú Yên : Phú Cốc 311; Hóc Gáo 288; Phú Điền 196; Quán Cau
194; Suối Môn 168; Hoa Vông 165; Triều Thủy 137….
Trong tiểu sử các thừa sai làm việc tại Phú Yên, từ năm 1867-
1870 một ḿnh cha Gustave Louis Derenne ở tại Mằng Lăng, phụ trách
toàn vùng Phú Yên. Năm 1870 ngài lâm bệnh, phải đưa về Singapore
điều trị nhưng không cứu khỏi, ngài qua đời vào ngày 08/12/1870. Như
thế thời điểm nầy trụ sở của các thừa sai đă chuyển đến Mằng Lăng.
Chợ Mới đă hoàn thành nhiệm vụ của ḿnh trong lịch sử.
Năm 1885, Chợ Mới cũng như Mằng Lăng đều bị Văn Thân bách hại.
Năm 1887, cha Guitton được bổ nhiệm vào Phú Yên với các cha phó là
cha Huề và cha Đạt. Cha Huề phụ trách phía Tây (Cây Da), cha Đạt phụ
trách phía Nam (Hoa Vông). Ngày 10 tháng Tư năm 1888, cha Joseph
Lacassagne từ Hồng Kông về Phan Rang và được bổ nhiệm làm cha sở
toàn tỉnh Phú Yên với toàn quyền tự do lựa chọn trụ sở cho ḿnh,
Mằng Lăng hoặc ở Hoa Vông. Ngài đă chọn Mằng Lăng. [11]
Sau ngày 30/4/1975 cha F.X Nguyễn Xuân Văn và cha Giacôbê Nguyễn
Thành Tri từ giáo phận Đà Nẵng trở về giáo phận Qui Nhơn, nguyên
quán của hai cha. Tháng 9/1975, Đức cha Phaolô Huỳnh Đông Các, Giám
mục giáo phận Qui Nhơn quyết định lấy 03 giáo họ của giáo xứ Mằng
Lăng: Chợ Mới, Xóm Làng và Đồng Cháy lập thành giáo xứ Chợ Mới, giao
cho cha Giacôbê Nguyễn Thành Tri. C̣n lại 09 giáo họ thuộc giáo xứ
Mằng lăng do cha F.X. Nguyễn Xuân Văn đảm nhiệm. Cha Phaolô Trương
Đắc Cần lúc bấy giờ là cha sở Mằng Lăng, được bổ nhiệm làm cha sở
Sông Cầu.
Ngày 10 tháng 10 năm 1986, cha Giacôbê Nguyễn Thành Tri được bổ
nhiệm làm cha sở Mằng Lăng. Giáo xứ Chợ Mới không có linh mục đến ở
thường xuyên, cha sở Mằng Lăng kiêm nhiệm Chợ Mới. Trong khi cha
Giacôbê Nguyễn Thành Tri về Mằng Lăng, thầy Giuse Trương Đ́nh Hiền
từ Mằng Lăng về ở tại Chợ Mới. Ngày 10/5/1989, thầy Giuse Trương
Đ́nh Hiền thụ phong linh mục và ở tại Chợ Mới cho đến ngày 10/3/1992
được bổ nhiệm làm cha sở Đồng Tre.
Ngôi nhà thờ Chợ Mới được xây dựng từ năm 1962 nay đă cũ nát. Cha
Phêrô Nguyễn Cấp, cha sở Mằng Lăng, đă vận động quyên góp, xin kinh
phí từ các tổ chức, các ân nhân trong và ngoài nước để xây dựng lại.
Nhân dịp nầy, cha Phêrô Nguyễn Cấp đă nâng đất, mở rộng khuôn viên
phía trước nhà thờ.
Ngày 15/09/2010, Đức cha Phêrô Nguyễn Soạn, Giám mục giáo phận
đến chủ sự nghi thức đặt viên đá đầu tiên xây dựng nhà thờ mới. Nhờ
ơn Chúa qua lời cầu bàu của Mẹ Maria và Thánh cả Giuse, ngôi nhà thờ
mới với một quần thể khang trang đă được hoàn thành.
Ngày 14/3/2013, Đức cha Matthêu Nguyễn Văn Khôi, Giám mục giáo
phận đă đến chủ sự Thánh lễ Khánh thành nhà thờ.
Ngày 28/5/2013, Đức cha Matthêu Nguyễn Văn Khôi đă đến Chợ Mới
chủ sự thánh lễ, công bố văn thư tái thành lập giáo xứ Chợ Mới và bổ
nhiệm cha Phêrô Nguyễn Cấp làm cha sở Chợ Mới.
III. HIỆN T̀NH GIÁO XỨ (năm 2013)
|
STT |
GIÁO HỌ |
SỐ
GIÁO DÂN |
BỔN MẠNG |
|
01 |
Chợ Mới |
532 |
Đức Mẹ Lên Trời |
|
02 |
Xóm Làng |
246 |
St. Gioakim và Anna |
|
03 |
Đồng Cháy |
359 |
Sinh Nhật Đức Mẹ |
IV. LINH MỤC VÀ TU SĨ THÂN TỪ GIÁO XỨ
Cha Giuse Nguyễn Tấn Châu, Chợ Mới, qua đời 1952.
Cha Phêrô Nguyễn Kim Thăng, Chợ Mới, làm việc tại giáo phận Nha
Trang.
Nữ tu Sophia Nguyễn Thị Ngọc Lan, Chợ Mới, Ḍng Mến Thánh Giá Qui
Nhơn, qua đời 2001.
Nữ tu Jacintha Nguyễn Thị Sen, Xóm Làng, Ḍng Mến Thánh Giá Qui Nhơn.
Nữ tu Maria Nguyễn Thị Ngọc Ánh, Chợ Mới, Ḍng Mến Thánh Giá Qui
Nhơn.
Nữ tu Têrêxa Thái Thị Huyền Linh, Chợ Mới, Ḍng Mến Thánh Giá Qui
Nhơn.
Nữ tu Anna Ngô Thị Kim Chung, Đồng Cháy, Ḍng Mến Thánh Giá Qui Nhơn.
Nữ tu Matta Nguyễn Thị Hoàng Thi, Xóm Làng, Ḍng Mến Thánh Giá Thủ
Thiêm.
Nữ tu Maria Lê Thị Mỹ Phúc, Xóm làng, Ḍng Mến Thánh Giá Qui Nhơn.
V. HƯỚNG TỚI TƯƠNG LAI
Sau một thời gian dài trong lịch sử truyền giáo ở Phú Yên, Chợ
Mới đă được các thừa sai chọn làm trụ sở chính, sau đó Mằng Lăng đă
được chọn làm trụ sở thay cho Chợ Mới. Nay Chợ Mới được Đức Giám mục
giáo phận tái thành lập giáo xứ. Đó là chuyện của lịch sử. Điều quan
trọng, người tín hữu ở Chợ Mới noi gương và nối bước cha ông viết
tiếp trang sử đức tin của ḿnh.
[1] Sông Cái có chiều dài 102 km. Phát nguyên từ dăy núi cao
trên 1000 m ở phía Đông Nam tỉnh Gia Lai và Tây Nam tỉnh B́nh Định.
Đoạn sông chảy trong tỉnh Phú Yên khoảng 76 km. Sông ngang qua nơi
nào th́ cư dân lấy tên vùng đất đó để gọi tên sông, như sông Kỳ Lộ,
sông La Hai, Sông Ngân Sơn, sông Hà Yến…
[2] Lẫm : nơi chứa lúa. Tên gọi Lẫm Đ́nh nói lên nơi Đ́nh nầy
có kho chứa lúa của làng.
[3] Qui Ninh là tỉnh B́nh Định ngày nay. Năm 1651, chúa Nguyễn
Phúc Tần đổi phủ Qui Nhơn thành phủ Qui Ninh.
[4] Adrien Launay, Histoire de la Mission de Cochinchine
1658-1823, T.I, Paris 2000, p.302.
[5] Dinh Trấn Biên Phú Yên ngày nay thuộc xóm Thành Cũ, thôn
B́nh Thạnh, xă An Ninh Tây, huyện Tuy An.
[6] Adrien Launay, sđd, p. 401. Chợ Mới ở đây có thể hiểu là
toàn vùng truyền giáo Phú Yên.
[7] Adrien Launay, sđd, p. 641
[8] Thừa sai MEP. Làm việc tại B́nh Định và Phú Yên từ năm
1742-1750
[9] Adrien Launay, sđd, T.II, Paris 2000, p. 191.
[10] Mission de Qui Nhơn, Mémorial, no. 58, 31 Oct. 1909, p.
152-153.
[11] Mission de Qui Nhơn, Mémorial, Avril 1927, p 30.
Tác giả bài viết: Lm. Gioan Vơ Đ́nh Đệ
Nguồn : Website GP
Quy Nhơn
|
|
